Diyabet, Karbonhidratlar ve Glisemik İndeks: Dengeli Diyet Rehberiniz

Basit karbonhidratlar veya hızlı etkili karbonhidratlar bağırsaktan kana daha hızlı geçtikleri için vücut tarafından kolaylıkla sindirilir ve kan şekeri düzeyinin hızla yükselmesine neden olur.² Tatlılar, limonata, kurabiyeler ve birçok hazır ürün basit karbonhidratlar içerir.³
Diğer yandan, vücutta daha uzun sürede parçalandıkları için kan şekeri düzeyini yavaş yavaş artırır.² Bu karbonhidratlr da meyveler, sebzeler, tam tahıllı ürünler ve baklagillerde bulunabilir.³

Diyabet hastalarının tükettikleri karbonhidrat türüne daha fazla dikkat etmesi gerekir. Yavaş etkili, kompleks karbonhidratlar mümkün olduğunca sabit bir şekilde glukoz sağlama

açısından basit karbonhidratlara kıyasla daha uygundur.⁴ Kompleks karbonhidratlar olmadığında, kan şekeri düzeyindeki dalgalanmalar olumsuz sağlık sonuçlarıyla ilişkilidir.¹ Ancak insülin enjekte etmek zorunda olan kişiler daha kesin bilgilere ihtiyaç duyar. Doğru hormon alım düzeylerini belirlemek için basit ve kompleks karbonhidratların kan şekeri düzeyleri üzerindeki kesin etkisini bilmeleri gerekir.⁵ Bu noktada glisemik indeks ve glisemik yük devreye girer⁷ :

• Glisemik indeks (GI) belirli bir gıda türünün kan şekeri düzeyini artırma hızını ifade
  eder.
• Glisemik yük (GL) diyetinizdeki karbonhidratların miktarı ve türünün yanı sıra bu
  karbonhidratların yemekten sonra kan şekeri düzeyi üzerindeki etkisini ifade eder.

Yalnızca karbonhidratların kan şekerini nasıl etkilediğini değerlendiren ve porsiyon boyutunu göz ardı eden glisemik indekse kıyasla daha eksiksiz bir tablo sunar.

Glisemik indeks (GI), kalp hastalığı veya diyabeti olan kişilerde diyete rehberlik etmek üzere kullanılabilir. Glukoz yanıtında artış tetikleyen diyet biçimleri koroner kalp hastalığı ve tip 2 diyabet gelişimiyle ilişkilidir.^8,9 Bu nedenle, sağlığa yönelik diğer müdahalelerle birlikte GI/GL'nin düşük olduğu bir diyet bu hastalıkların izlendiği kişilerde sağlıkla ilgili risklerde iyileşme sağlayabilir.

"Herkes için uygun tek çözüm" gibi bir yaklaşım bulunmadığının unutulmaması önemlidir. Öğün sonrası glukoz düzeyleri, aynı gıdaları tüketseler bile herkes için farklı olabilir. Dolayısıyla diyet kişiye özel olmalıdır.¹⁰

GI, doğru gıdaları seçmenize veya doğru insülin miktarını belirlemenize yardımcı olmak üzere tasarlanmıştır:

• Düşük glisemik indeksli karbonhidratlar kan şekeri düzeyinin yavaş yavaş yükselmesine neden olur.⁷ 
• Buna karşın yüksek glisemik indeks yemekten sonra kan şekeri düzeyinin hızla arttığı anlamına gelir.⁷

Diyabet hastaları düşük glisemik indeksli gıdaları tercih etmeli ve besinsel içeriklerinin lif, şeker, doymuş yağ ve protein için önerilen diyet kılavuzlarına uygun olduğundan emin olmalıdır.⁴

Bazı çalışmalar, düşük glisemik indeksli diyetin tip 2 diyabet hastalarında kan şekeri düzeyi ve insülin duyarlılığında iyileşme sağlayabileceğine işaret etmektedir.⁹

Diyabet hastaları düşük glisemik indeksli ve yavaş etkili karbonhidratlar içeren gıdaları tercih etmelidir.¹¹ Çalışmalar ayrıca düşük glisemik indeksli diyetlerin kan şekeri düzeyi ve insülin duyarlılığında iyileşme sağlayabileceğini göstermektedir.¹¹ 

Gıdaları ve glisemik indekslerini seçmek

Glisemik indeks (GI) kaliteli karbonhidratları seçmek için rehber olarak kullanılır.⁷ GI, yüzde olarak ifade edilir ve belirli bir gıda türünün kan şekeri düzeyini ne kadar hızlı artırdığı baz alınarak hesaplanır. 

Hesaplama açısından, glukozun GI değeri yüzde 100 olarak kabul edilir.

GI sıralaması aşağıdaki gibidir¹²:  

• Düşük: Yüzde 55'in altında
• Orta: Yüzde 55-70 arası
• Yüksek: Yüzde 70'in üzerinde

Diyabet hastasıysanız sık tüketilen karbonhidratların glisemik indeksini azalan sırada gösteren bu tablo öğünlerinizi planlamanıza yardımcı olabilir.¹²

Genel olarak, glisemik değeri yüksek olan gıdalar daha düşük kaliteli, glisemik değeri düşük olan gıdalarsa daha yüksek kalitelidir. Bununla birlikte, toplam lif içeriği ve besin yoğunluğu gibi ek faktörler de dikkate alınmalıdır.⁴

Glisemik indeks günlük diyabet rutininizde ne kadar önemlidir?

Glisemik indeks, belirli bir gıda türündeki karbonhidratların kan şekeri düzeyleri üzerindeki etkisine dair ilk izlenimi verir.⁷ Ancak listeyi kullanırken dikkatli olmanız gerekir.  Örneğin karpuzun GI değeri yüksektir çünkü GI'de belirli bir gıdadaki karbonhidrat miktarı her zaman 50 gram kabul edilir.¹² Buna göre, 50 gram karbonhidrat düzeyine ulaşmak için çok fazla karpuz (800 gramın üzerinde) tüketmeniz gerekir.¹² Bu nedenle glisemik indeks, gerçekte tüketilen gıda miktarını içeren glisemik yükle birlikte kullanılır.

Gıdaların karşılaştırılmasında yaşanan güçlüklere ek olarak (GI'de ağırlık baz alındığı için), glisemik indeksin ideal olmasını engelleyen başka dezavantajları da vardır^12,13:

• Meyve ve sebzelerin kan şekeri düzeyindeki artışlar üzerindeki etkisini üretildikleri bölge, olgunluk seviyeleri ve çeşitleri de etkiler.
• Genellikle her öğünde birkaç farklı gıda tüketirsiniz. Dolayısıyla bir öğün aynı zamanda yağ, protein ve kanda karbonhidrat emilimini yavaşlatan besinsel lif de içerir. Bu da, diyabette ek olarak yağ-protein birimi (FPU) hesabı yapmanın insülin dozunu hesaplamayı çok daha kolay hale getirebileceği anlamına gelir.
• Ayrıca gıdanın nasıl işlendiği ve hazırlandığı da kan şekeri düzeyini nasıl etkileyeceğini belirleyebilir. GI tablosunda makarnanın altındaki "al dente" (hafif sert) ifadesi bununla ilgilidir. Spagettinin GI değeri pişmiş, al dente veya yumuşak olmasına bağlı olarak değişir. Kural olarak, ısıtılmış gıdaların glisemik indeksi ısıtılmamış gıdalara kıyasla daha yüksektir.

Bir başka deyişle, glisemik indeksin diyabet hastalarında günlük rutinin bir parçası olarak kullanımı sınırlıdır. Glisemik indeksin dengeli bir diyet için rehber olarak düşünülmesi daha önemlidir.

Glisemik yük: Gıdalardaki karbonhidrat miktarını hesaplamak

Kan şekeri düzeyini yalnızca gıdanın miktarı etkilemez; daha ziyade vücutta emilime uğrayan karbonhidrat miktarı önemlidir.⁷ Peki bunu nasıl belirleyebilirsiniz?

Hesaplamak için ilk olarak glisemik indekse bakmalısınız.7 Glisemik yük, GI ile porsiyon (gram) başına karbonhidrat sayısı çarpıldıktan sonra elde edilen sayı 100'e bölünerek hesaplanır.14

Elde edilen sonuç, karbonhidrat içeren gıdaların kan şekeri düzeyini nasıl etkilediğini gösteren bir rehber olarak kullanılabilir. Glisemik yük sıralaması aşağıdaki gibidir15:

• Düşük: 10'a kadar
• Orta: 10-20 arası
• Yüksek: 20 veya üzeri

Diyabet hastalarında, diyetin bileşimi lif, şeker, protein ve doymuş yağ açısından genel diyet kılavuzlarına uygun olduğu sürece düşük glisemik indeksli bir diyet uygulanması teşvik edilir.
Bazı veriler, daha yüksek GI'nin diyabet riskini artırdığına da işaret etmektedir. Bu gibi durumlarda, sağlık uzmanının yavaş diyet düzenlemelerine ilişkin önerileri faydalı olabilir.⁴

Ayrıca daha yüksek glisemik indeksli diyetlerin diyabet riskini artırabileceğine dair bazı kanıtlar da bulunmaktadır.¹⁶ Diyabet hastaları, böbrek fonksiyonlarında bozukluk olmadığı sürece yüksek şeker içerikli gıdaları sınırlamak ve düşük glisemik yüklü gıdaları tercih etmek isteyebilir.¹⁷

Diyabet hastaları her gün ne kadar karbonhidrat tüketmelidir?

Öncelikle şunu açıklığa kavuşturmak gerekir: Diyabet hastaları genel olarak her şeyi yiyebilir.⁴ Standart diyetler artık geçmişte kalmıştır. Bununla birlikte, besinsel ihtiyaçları karşılayan dengeli bir diyet uygulamak için diyabet tedavisinin kişinin yaşam tarzına ve yeme alışkanlıklarına göre uyarlanması daha sık önerilmektedir.
Kan şekeri üzerindeki etki kişiden kişiye değişebileceği için önerilen kesin bir karbonhidrat miktarı yoktur.¹⁰ İlaç ve insülin tedavisi hastalar arasında anlamlı ölçüde değişir.¹⁸
Avrupa Diyabet Araştırmaları Birliği (EASD) Diyabet ve Beslenme Çalışma Grubu'ndaki (DNSG) uzmanlar, tip 2 diyabet hastalarının karbonhidrat alımını kısıtlamasını ve Akdeniz diyeti gibi düşük karbonhidrat içerikli bir diyet uygulamasını tavsiye etmektedir.^4,9 Uzmanlar, tip 2 diyabet hastalarının karbonhidrat alımını günlük enerji alımının yaklaşık yüzde 45'i düzeyinde sınırlamasını önermektedir.¹⁹ Bu önerinin nedeni, etkilenen bazı hastaların daha yüksek karbonhidrat yükünü dengelemekte zorlanmasıdır.¹⁹

Elde edilen son kanıtlar, düşük karbonhidrat içerikli diyetin glukoz metabolizmasında iyileşme sağlayabileceğine işaret etmektedir.⁴ Buna göre, kesin tanıma bağlı olarak, toplam enerji alımının %40'tan azının karbonhidratlar tarafından sağlandığı bir diyet uygun olabilir.²⁰ Ancak ketojenik diyet gibi karbonhidrat içeriği çok düşük olan ekstrem diyetler, tip 2 diyabetin önlenmesi veya yönetilmesinde anlamlı yarar göstermedikleri ve potansiyel güvenlik riskleri taşıdıkları için önerilmez.

Sebzeler, baklagiller, taze meyveler ve tam tahıllı ürünlerdeki karbonhidratlar besinsel lif açısından zengin oldukları ve kan şekeri düzeyini yavaş yavaş yükselttikleri için diyabet hastalarına özellikle önerilir.

Kaynaklar

1. Campos V, Tappy L, Bally L, Sievenpiper JL, Lê KA. Importance of Carbohydrate Quality: What Does It Mean and How to Measure It? J Nutr. 2022 May;152(5):1200–6.
2. Holesh JE, Aslam S, Martin A. Physiology, Carbohydrates. In: StatPearls [İnternet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 [Alıntılanma tarihi: 1 Temmuz 2024]. Erişim adresi: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459280/
3. Carbs and Diabetes | ADA [İnternet]. [Alıntılanma tarihi: 6 Aralık 2023]. Erişim adresi: https://diabetes.org/food-nutrition/understanding-carbs
4. Aas AM, Axelsen M, Churuangsuk C, Hermansen K, Kendall CWC, Kahleova H, et al. Evidence-based European recommendations for the dietary management of diabetes. Diabetologia. 2023 Jun 1;66(6):965–85.
5. Nutrition C for FS and A. How to Understand and Use the Nutrition Facts Label. FDA [İnternet]. 2024 Jan 23 [Alıntılanma tarihi: 8 Şubat 2024]; Erişim adresi: https://www.fda.gov/food/nutrition-facts-label/how-understand-and-use-nutrition-facts-label
6. Kristeen Cherney. Simple Carbohydrates vs. Complex Carbohydrates [İnternet]. Healthline. 2023 [Alıntılanma tarihi: 6 Aralık 2023]. Erişim adresi: https://www.healthline.com/health/food-nutrition/simple-carbohydrates-complex-carbohydrates
7. Kirpitch AR, Maryniuk MD. The 3 R’s of Glycemic Index: Recommendations, Research, and the Real World. Clin Diabetes. 2011 Oct 1;29(4):155–9.
8. Dwivedi AK, Dubey P, Reddy SY, Clegg DJ. Associations of Glycemic Index and Glycemic Load with Cardiovascular Disease: Updated Evidence from Meta-analysis and Cohort Studies. Curr Cardiol Rep. 2022 Mar;24(3):141–61.
9. Skurk T, Bosy-Westphal A, Grünerbel A, Kabisch S, Keuthage W, Kronsbein P, et al. Dietary recommendations for persons with type 2 diabetes mellitus. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 2022 Sep;130(S 01):S151–84.
10. Zeevi D, Korem T, Zmora N, Israeli D, Rothschild D, Weinberger A, et al. Personalized Nutrition by Prediction of Glycemic Responses. Cell. 2015 Nov;163(5):1079–94.
11. Ernährung bei Diabetes mellitus [İnternet]. Die Techniker. 2024 [Alıntılanma tarihi: 19 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://www.tk.de/techniker/gesundheit-und-medizin/behandlungen-und-medizin/diabetes/ernaehrung-bei-diabetes-mellitus-2015400
12. Atkinson FS, Foster-Powell K, Brand-Miller JC. International tables of glycemic index and glycemic load values: 2008. Diabetes Care. 2008 Dec;31(12):2281–3.
13. Is it time to rethink the glycemic index? [İnternet]. nature portfolio. [Alıntılanma tarihi: 1 Temmuz 2024]. Erişim adresi: https://www.nature.com/articles/d42473-022-00018-z
14. H Ibrahim SM, Shahat EA, Amer LA, Aljohani AK. The Impact of Using Carbohydrate Counting on Managing Diabetic Patients: A Review. Cureus. 2023 Nov;15(11):e48998.
15. Barclay AW, Brand-Miller JC, Wolever TMS. Glycemic Index, Glycemic Load, and Glycemic Response Are Not the Same. Diabetes Care. 2005 Jul 1;28(7):1839–40.
16. Hosseini F, Jayedi A, Khan TA, Shab-Bidar S. Dietary carbohydrate and the risk of type 2 diabetes: an updated systematic review and dose–response meta-analysis of prospective cohort studies. Sci Rep. 2022 Feb 15;12(1):2491.
17. FETeV Redaktion. Glykämischer Index: Einfluss auf Blutzucker und Gesundheit | FETeV [İnternet]. 2023 [Alıntılanma tarihi: 12 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://fet-ev.eu/glykaemischer-index/
18. Diabetes und Lebensstil [İnternet]. Gesundheitsportal. [Alıntılanma tarihi: 12 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://www.gesundheit.gv.at/krankheiten/stoffwechsel/diabetes/lebensstil.html
19. Kohlenhydrate in der Diabetes-Kost [İnternet]. [Alıntılanma tarihi: 12 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://www.diabetes-deutschland.de/archiv/archiv_2617.htm
20. Diabetes Typ 2: Ernährung [İnternet]. [Alıntılanma tarihi: 12 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://www.diabinfo.de/leben/typ-2-diabetes/behandlung/ernaehrung.html
21. GmbH AMDA. Ernährung: Wie sinnvoll ist Low Carb bei Diabetes? [İnternet]. Pharmazeutische Zeitung online. [Alıntılanma tarihi: 12 Ocak 2024]. Erişim adresi: https://www.pharmazeutische-zeitung.de/wie-sinnvoll-ist-low-carb-bei-diabetes/
22. Rubin D, Bosy-Westphal A, Kabisch S, Kronsbein P, Simon MC, Tombek A, et al. Nutritional Recommendations for People with Type 1 Diabetes Mellitus. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 2023 Feb;131(01/02):33–50.